Początki. Ruch skautowy
Idea zbrojnego wywalczenia wolności, po dramatycznych doświadczeniach powstania styczniowego, podjęta została dopiero w wyniku klęsk, jakie ponosiła armia rosyjska w wojnie z Japonią. Na czoło działaczy, którzy byli zwolennikami idei powstańczej, wysunął się Józef Piłsudski, który przystąpił do tworzenia Organizacji Bojowej.
Społeczeństwo Piotrkowa (zwłaszcza starsza młodzież) żywo włączało się w akcje samokształceniowe, patriotyczne, protestacyjne. Już 1 lutego 1905 roku zaczął się w mieście strajk szkolny. Kolportowano odezwy i ulotki. Władze represjonowały prawie 500 uczniów. Na wieść o czerwcowych walkach w Łodzi wystąpili również robotnicy piotrkowscy. W czasie demonstracji doszło do wymiany ognia z interweniującą policją. W latach 1905-1907 Piotrków był widownią masowych, często dramatycznych wystąpień. Choć władze stłumiły masowe protesty, to wielu ich uczestników przeszło od jawnych manifestacji do działalności w konspiracyjnych organizacjach niepodległościowych. Zwłaszcza wśród młodych osób zdobyły wpływy Związki Strzeleckie, Polskie Drużyny Strzeleckie i scauting.
Ćwiczebny oddział skautowy powstał w Piotrkowie w zimie 1910/1911 roku. Organizatorem i przewodniczącym był początkowo Henryk Gnoiński, a później Stefan Rowecki. W kolejnym roku skautowie włączyli się czynnie w zwalczanie przeciwników strajku szkolnego. W roku szkolnym 1912/13 skauting zrzeszał ok. 150 członków. Drużyną im Cypriana Godebskiego kierował Bolesław Pągowski, natomiast w roku kolejnym Stefan Czerwiński. Organizacja nawiązała współpracę z młodzieżą robotniczą z Narodowego Związku Robotniczego. Zdobyto nawet kilka karabinów. W ruchu skautowym czynne były także dziewczęta pod kierunkiem Marii Klemensiewiczówny. W 1914 roku rozpoczęto organizowanie w Piotrkowie komendy Polskiej Drużyny Strzeleckiej.
I wojna światowa. Legiony
Wielu spośród piotrkowian, którzy zaangażowali się w działalność spiskową, musiało uciekać z Królestwa do Galicji przed prześladowaniami. Tam włączyli się w działalność polskich organizacji paramilitarnych i w ramach formacji strzelców wyruszyli na bój o niepodległość Polski w sierpniu 1914 roku.
Jednym z żołnierzy I Kompanii Kadrowej był Kazimierz Strzelecki, ps. Kazik, który urodził się w Rozprzy w 1893 roku. W kompanii znaleźli się jeszcze inni, którzy związani byli z ziemią piotrkowską. Z samego miasta wywodził się Marian Ludwik Frydrych, który urodził się w roku 1897. Z Bukowa, leżącego między Rozprzą a Bełchatowem, pochodził Janusz Głuchowski. Jako kawalerzysta uczestniczył w działaniach patrolu Władysława Beliny Prażmowskiego, który pierwszy przekroczył granicę Królestwa jeszcze przed formalnym wybuchem wojny, prowadząc misję zwiadowczą. W dużym zgrupowaniu strzelców dowodzonym przez Mieczysława Trojanowskiego „Ryszarda” wyruszył z Oleandrów Stefan Rowecki, noszący pseudonim „Radecki”. Wśród strzelców, którzy maszerowali z Krakowa było kilkunastu, którzy swoje korzenie wywodzili z ziemi piotrkowskiej.
Żołnierze i emisariusze Legionów Polskich przybyli na krótko do Piotrkowa już w październiku 1914 roku. Poza werbunkiem grupy młodych ochotników, związanych głównie ze skautingiem, nie prowadzili szerszych działań. Dopiero po ostatecznym wyparciu Rosjan z zachodniej części Królestwa w grudniu tego roku, polski ruch niepodległościowy, jak i dowództwo Legionów Polskich, zwrócił uwagę na Piotrków, upatrując tam swej nowej siedziby. Miasto, będące przed wojną stolicą guberni, posiadało bowiem szereg zalet, jako tymczasowa kwatera najwyższych władz legionowych. Miało dogodne położenie w stosunku do reszty kraju, mieszkańców sprzyjających idei niepodległościowej, odpowiednie zasoby budynków i pomieszczeń, komunikację kolejową z resztą ziem okupowanych i z Krakowem, lokalizację w pobliżu granicy okupacji niemieckiej (ok. 20 km) i niewielką odległość od Warszawy, dokąd w przyszłości zamierzały się przenieść najważniejsze władze legionowe.
Po uzyskaniu zgody ze strony władz austriackich, od lutego 1915 roku, do Piotrkowa zaczęły przybywać instytucje i zakłady legionowe. Jako pierwszy przybył do miasta Departament Wojskowy NKN, a w kwietniu najwyższa władza legionowa – Komenda Legionów Polskich. Ta zmiana lokalizacji wiązała się również z planami uzupełnienia strat i rozbudową formacji legionowych – utworzeniem III Brygady. Miało się to odbyć w oparciu o ochotników z Królestwa.
W dniu 16 lutego 1915 roku rozkazem Naczelnej Komendy Armii powołano do życia Komendę Grupy Legionów Polskich. Komenda Grupy LP stacjonowała w Piotrkowie do października 1915 roku, gdy przeniesiono ją do Kozienic, a następnie do Dęblina. Została rozwiązana w lutym 1917 roku.
Jej zadaniem było organizowanie i szkolenie nowych oddziałów oraz kierowanie wszystkimi instytucjami legionowymi na zapleczu frontu. Podlegały jej między innymi instytucje i zakłady służby zdrowia Legionów Polskich, takie jak szpitale, ambulatoria, ośrodki rehabilitacji i rekonwalescentów. Sprawami tymi w ramach Komendy Grupy LP kierował Szef Sanitarny Komendy Grupy LP.
Komendzie Grupy LP podporządkowano Departament Wojskowy NKN. W 1915 roku do jego kompetencji należały jedynie sprawy agitacji i ewidencjonowania poborowych. Wykonywał te zadania poprzez Centralne Biuro Werbunkowe, Centralne Biuro Poborowe,
i Centralny Urząd Ewidencyjny. Poprzez Biuro Zapomogowe wspierał rodziny legionistów oraz inwalidów legionowych. Wypełnianie zadań propagandowych Departamentu odbywało się poprzez Biuro Prasowe, Administrację Wydawnictw, Drukarnię Państwową i Biuro Techniczno-Fotograficzne. Biura DW NKN mieściły się, w nieistniejącym dziś budynku, przy ul. Rokszyckiej 22 (obecnie ul. Gabriela Narutowicza).
Uwolnienie od Rosjan znacznej części Królestwa pozwoliło na realizację planów rozbudowy Legionów Polskich o kolejną brygadę. W dniu 8 maja 1915 roku, Komenda Legionów Polskich wydała rozkaz o utworzeniu III Brygady LP. W jej skład miały wejść dwa pułki piechoty (o numerach 4 i 6), dwa szwadrony kawalerii (o numerach 5 i 6), dwie baterie artylerii (o numerach 1 i 6) oraz pododdziały służb. Organizację i szkolenie oddziałów i pododdziałów brygady prowadzono w miejscowościach i wsiach położonych między Piotrowem a Radomskiem.
Dowódcą 4 pułku piechoty LP został ppłk Bolesław Roja. Sztab pułku rozlokował się w Łochyńsku koło Rozprzy. I batalion 4 pp LP powstał na bazie istniejącego od jesieni 1914 roku batalionu uzupełniającego kpt A. Galicy, który w lutym przybył do Radomska. Tam rozpoczął się proces reorganizacji w batalion nowego – 4 pp LP. Po wydzieleniu z dotychczasowej struktury zaczątków nowych batalionów uzupełniających nr 1 i 2, przystąpiono do reorganizacji. Resztę pododdziału, po wchłonięciu uzupełnień podzielono na cztery kompanie. Były początkowo rozrzucone w miejscowościach wzdłuż linii kolejowej. Stacjonowały w Radomsku, Widzowie, i Kamieńsku. Utrudniało to proces organizacji. W połowie maja pododdział, już jako I batalion 4 pp LP, przeniesiony został do Rozprzy. Dowódcą batalionu pozostał kpt. Andrzej Galica. Brak odpowiednich pomieszczeń w samej miejscowości spowodował, że kompanie rozlokowane zostały w pobliskich Łazach, Ignacowie i Cekanowie.
Kolejny, II batalion 4 pp LP, utworzony został w oparciu o resztki pododdziałów, jakie pozostały po reorganizacji 2 i 3 pp LP. Dokonano jej podczas odpoczynku skrwawionych w walkach w Karpatach oddziałów skierowanych do Kołomyi w marcu 1915 roku. Kadrę oficerską, podoficerską oraz żołnierzy, którzy nie dostali przydziałów, przewieziono koleją, przez Węgry i Dziedzice, do Królestwa. W trakcie transportu dokonano reorganizacji, tworząc nowe struktury i mianowano dowódców. Do celu podróży, do Rozprzy transport dotarł 21 IV. W kilka dni później, 27 IV dowództwo nad tymi pododdziałami objął kpt. Franciszek Sikorski. W ramach dalszych reorganizacji, wydzielono grupę oficerów, podoficerów i żołnierzy, którzy weszli w skład Komendy Grupy Legionów Polskich. Po tych reorganizacjach ustalił się skład II batalionu 4 pp LP.
III batalion 4 pp LP powstał z części batalionu uzupełniającego, którym wcześniej dowodził kpt Tadeusz Terlecki. Pododdział ten powstał w końcu kwietnia 1915 roku i stacjonował w Krzyżanowie (ok. 5 km. od Rozprzy). Szeregi nowego batalionu uzupełnili ochotnicy z Królestwa oraz rekonwalescenci powracający po kuracjach. Dowódcą batalionu został mianowany kpt. Edward Szerauc, który wcześniej dowodził kompaniami w batalionie kpt. F. Sikorskiego oraz kpt. A. Galicy.
Poza batalionami piechoty powstawały niezbędne dla pułku pododdziały. Siłę ognia pułku miały wzmacniać karabiny maszynowe. Pod dowództwem ppor. Józefa Klisiewicza powstał oddział karabinów maszynowych, który organizował się w Milejowie. Posiadał osiem karabinów maszynowych. Pułk powinien wg etatu posiadać pododdział pionierów (saperów), ale jego wyszkolenie i organizacja opóźniła się i nie był w pełni gotowy. Wyruszył na front bez wyposażenia. Brakowało również pododdziału łączności (telefonicznego). Ostatecznie przydzielono do 4 pp LP pododdział, który był formowany dla dowództwa III Brygady. Służba zdrowia pułku i w batalionach została w pełni zorganizowana.
W połowie lipca 1915 roku pomimo, że 4 pułk LP nie ukończył szkolenia i nie był w pełni zorganizowany a także brakowało mu wielu żołnierzy do uzupełnienia stanów i nie dostarczono wielu elementów wyposażenia i uzbrojenia, Komenda Legionów Polskich zdecydowała o wysłaniu pułku na front. Przed ostatecznym podjęciem decyzji dokonano 12 lipca przeglądu i mimo widocznych braków podtrzymano decyzję.
Rozprza żegnała się z odchodzącymi na front legionistami, z którymi zżyła się przez kilka miesięcy ich pobytu w tej okolicy. Odprawiono uroczystą mszę w miejscowym kościele, w intencji szczęśliwego powrotu do domów po zakończonej wojnie. Bataliony wymaszerowały kolejno do Piotrkowa. Dalsze uroczystości pożegnania pułku odbyły się 15 lipca. Odprawiono polową mszę, wręczono sztandar, ufundowany przez Ligę Kobiet wspierającą ideę legionową. Pułk przedefilował i pożegnał się z ludnością Piotrkowa. Potem nastąpił załadunek do pociągów, które wyruszyły w kierunku frontu.
Wymarsz 4 pp LP z Rozprzy nie kończył związków miejscowości i regionu z Legionami Polskimi. Utworzony 8 maja batalion uzupełniający nr 3, który pozostał w miejscowości stał się zaczątkiem kolejnego pułku. Batalion przyjmował ochotników a jego kompanie powiększały się. Prowadzono intensywne szkolenie i w końcu lipca zadecydowano o utworzeniu 6 pułku piechoty Legionów Polskich. Jego dowódcą mianowano mjr. Witolda Rylskiego. Oficjalnie pułk powstał 27 lipca 1915 roku. Początkowo tworzyły go trzy bataliony po dwie kompanie. Do 12 sierpnia zostały rozwinięte w kolejne kompanie tak, że nominalnie bataliony liczyły po cztery kompanie. Nie miały jednak pełnych składów i nie były gotowe do wypełnienia zadań. Dalej trwało wcielanie kolejnych ochotników i ich szkolenie. Dowódcami batalionów zostali: por. Tadeusz Müller, kpt. Jan Kozicki i por. Tadeusz Jakubowski. Poza piechotą organizowano pododdział karabinów maszynowych i techniczny. Naczelnym lekarzem pułku został dr Stefan Buchowiecki W składzie pułku znalazł się również pododdział składający się z młodocianych skautów pochodzących z Łodzi, Piotrkowa i okolic. Organizowany był początkowo w Piotrkowie a później został przeniesiony do Rozprzy.
Równolegle z formowaniem 6 pp LP tworzono jednostki, które były podporządkowane dowództwu III Brygady LP. Były to dwa szwadrony kawalerii oraz dwie baterie artylerii. Kawaleria formowała się w Milejowie, natomiast artyleria we wsi Belzatka koło Piotrkowa. W połowie września, a więc po dwóch miesiącach istnienia 6 pp LP, zdecydowano o wymarszu oddziału na front. Zabrakło czasu do ukończenia szkolenia oraz pełnego wyposażenia i uzbrojenia. Artyleria posiadała jedynie cztery armaty, brakowało również karabinów maszynowych.
Uroczyste pożegnanie pułku oraz pododdziałów brygadowych odbyło się w Rozprzy i w Piotrkowie 14 i 15 września. Pułk otrzymał dwa sztandary – od Warszawy oraz skautów.
I wojna światowa. Służba zdrowia Legionów
Służba zdrowia Legionów Polskich od jesieni 1914 roku starała się rozwinąć bazę szpitalną. W wyniku działań wojennych kilkakrotnie przenoszono tworzone doraźnie szpitale.
W końcu maja 1915 roku władze legionowe podjęły decyzję o zorganizowaniu w Kamieńsku, a zasadniczo w Gomunicach, zespołu instytucji sanitarnych. Miał składać się ze szpitala posiadającego 180 łóżek, Domu Rekonwalescentów LP na 500 łóżek oraz zakładu bakteriologicznego. Pierwszą placówką bazy medycznej był szpital, który już od 21 IV 1915 roku przyjmował pacjentów. Początkowo dysponował 200 łóżkami, ale wobec rosnących potrzeb został pospiesznie rozbudowany i wkrótce mógł pomieścić 300 chorych. Po pełnym rozwinięciu posiadał 6 oddziałów (wewnętrzny, chirurgiczny, zakaźny, oczny, gruźliczy i skórno weneryczny). Ulokowano je w willach wybudowanych jeszcze przed wojną dla letników. Cały personel lekarski, pomocniczy i administracyjny pochodził wyłącznie z Legionów. Placówka w okresie od kwietnia 1915 r do marca 1916 roku była jedynym szpitalem legionowym. Udzieliła pomocy około 3 tysiącom pacjentów. Jednak wobec olbrzymich strat, jakie Legiony ponosiły w trakcie walk na Lubelszczyźnie, a później na Polesiu i Wołyniu, trzeba było tworzyć nowe placówki oraz kierować rannych i chorych do szpitali austriackich.
W Gomunicach rozlokowany został również Dom Rekonwalescentów Legionów Polskich. Umieszczono go w zabudowaniach fabryki mebli giętych “Wojciechów”. Zadaniem placówki było zapewnienie warunków odpoczynku dla legionistów, którzy opuszczali szpitale, ale stan ich zdrowia uniemożliwiał powrotu na front. Poza tym kierowano tam tych chorych, którzy nie wymagali leczenia w szpitalach, natomiast potrzebny był im jedynie odpoczynek i ograniczona kuracja.
Już w sierpniu 1915 roku, a więc w miesiąc po uruchomieniu, okazało się, że pomieszczenia ośrodka, przygotowane na przyjęcie około 500 pacjentów, są za małe wobec ciągle rosnących potrzeb. W początkach listopada tego roku przebywało na kuracji około 1000 osób i spodziewano się kolejnych transportów pacjentów. W grudniu 1915 roku stan chorych przekroczył nawet 1300 osób. Do 1 września 1917 roku placówka w Kamieńsku udzieliła pomocy przeszło 19 tys. pacjentów. Był to ośrodek, z którym zetknęła się około 1/3 żołnierzy Legionów Polskich.
Wspomniana koncentracja jednostek legionowych w rejonie Piotrkowa w 1915 roku (organizujące się 4 i 6 pułki piechoty, oraz inne pododdziały III Brygady LP, jednostki służby zdrowia oraz Komenda Grupy LP z różnymi instytucjami legionowymi) stworzyły potrzebę organizacji ambulatorium dentystycznego. Otwarto je w dniu 4 października 1915 roku. Mieściło się w Piotrkowie przy ul. Bykowskiej 71 i przyjmowało pacjentów na podstawie skierowań od lekarzy oddziałowych. Pracowało trzy godziny przed południem i dwie po południu. W marcu 1916 roku ambulatorium to, związane ze szpitalem legionowym i Komendą Grupy LP, przeniosło się do Kozienic. Później pacjentów wysyłano do Krakowa lub do szpitala w Tarnowie. Z tego ostatniego miasta wracali często nie otrzymując pomocy ze względu na dużą liczbę pacjentów, która przekraczała możliwości lecznicze tej placówki. W początku 1917 roku potrzeby żołnierzy przebywających w rejonie Piotrkowa były na tyle duże, że władze zdecydowały się na organizację kolejnego, oddzielnego ambulatorium dentystycznego w Kamieńsku. Uruchomiono je w dniu 17 lutego 1917 roku.
Poza wspomnianymi wyżej instytucjami leczniczymi w Gomunicach, w samym Piotrkowie służba zdrowia Legionów Polskich posiadała jedynie ambulatorium udzielające doraźnej pomocy przebywającym w mieście żołnierzom, rodzinom wcielonych do służby legionistów oraz ubogiej ludności miasta i okolicy. Ambulatorium mieściło się w lokalu przy ul. Tomickiego 20. Jego działalność finansowana była przez DW NKN. Ambulatorium w 1915 roku udzielało miesięcznie od 200 do 750 porad. W następnym roku miesięczna liczba pacjentów wzrosła. Porad udzielano od 250 do 1500 miesięcznie. W 1917 roku napływ pacjentów nie zmalał. W okresie swego istnienia, ambulatorium udzieliło, co najmniej 24 tys. Porad, a prawdopodobnie nawet ok. 28-30 tys.
Jak wspomniano wcześniej, w końcu 1915 roku i w 1916 roku, w związku z olbrzymimi stratami, jakie ponosiły Legiony podczas walk na Wołyniu, zaistniała konieczność utworzenia dodatkowej własne bazy szpitalnej. Rozkazami Naczelnej Komendy Armii i Zarządzeniami NKN utworzono kilkanaście nowych placówek lub oddziałów szpitalnych oddanych wyłącznie dla użytku Legionów. Miedzy innymi w oparciu o Czerwony Krzyż zorganizowano trzy szpitale – w Kielcach, Radomiu i Piotrkowie. W sumie przygotowano w tych trzech miastach ok. 500 łóżek. Szpital w Piotrkowie uruchomiono 10 sierpnia 1916 roku. Mieścił się w kilku budynkach przy ul. Bykowskiej 52, Pocztowej 7, Pocztowej 12. Posiadał 160 łóżek i leczył choroby chirurgiczne i wewnętrzne. Koszty niezbędnych remontów adaptacyjnych ponosiły władze gubernialne. Natomiast koszty związane z leczeniem pokrywało Polskie Towarzystwo Czerwonego Krzyża. Personel medyczny pochodził z Legionów. W czerwcu 1917 roku w szpitalu powstało laboratorium bakteriologiczne. Pracowało nie tylko dla własnych potrzeb, ale wykonywało badanie zlecone przez lekarza miejskiego oraz szpital epidemiczny w Piotrkowie. Latem 1917 roku w związku z rozwijającym się kryzysem, którego apogeum nastąpiło w czasie składania przysięgi szpital rozwiązano.
Z innych, nie mniej ważnych dla Legionów, placówek działających w Piotrkowie w latach 1915-1917 należy wymienić stację zborną LP. Jej zadaniem było zbieranie rekonwalescentów z Piotrkowa, Kielc i Radomia, a następnie przekazywanie ich do jednostek uzupełniających.
I wojna światowa. Polska Organizacja Wojskowa
Na przełomie lata i jesieni 1917 roku, po “kryzysie przysięgowym”, władze niemieckie, które przejęły zwierzchnictwo na formacjami legionowymi, postanowiły zlikwidować legionowe instytucje w rejonie Piotrkowa, gdyż położone były na terenie okupacji austriackiej i nie mogły ich w pełni kontrolować.
„Kryzys przysięgowy”, rozpad Legionów i internowanie wielu żołnierzy nie zakończyły związków Piotrkowa z ideą walki o niepodległość. Na tym terenie pozostały zakonspirowane struktury Polskiej Organizacji Wojskowej, która choć ograniczona dalej prowadziła agitację i szykowała się do walki.
POW powstała w sierpniu 1914 roku, gdy emisariusze Józefa Piłsudskiego przedostali się przez front do Warszawy i doprowadzili do połączenia działających na terenie Królestwa konspiracyjnych organizacji niepodległościowych. Jesienią 1915 roku po opanowaniem terenów Królestwa Polskiego przez państwa centralne POW częściowo ujawniła się i podjęła intensywne działania organizacyjne.
POW prowadziła agitację mającą na celu upowszechnienie wiedzy o idei i o walce Legionów Polskich. Zachęcała do wstępowania w szeregi tej formacji. Efektem tych prac (od 14 sierpnia 1915 r.) było zgłoszenie się z Piotrkowa i okolic 608 ochotników. Spośród nich zakwalifikowano do służby 375 osób.
Obszar dawnej guberni piotrkowskiej tworzył początkowo V Okręg POW. W kwietniu 1916 roku, gdy organizacja znacznie się rozwinęła, z okręgu piotrkowskiego wyodrębniono dwa kolejne okręgi – w Częstochowie i w Zagłębiu. Po kryzysie przysięgowym w 1917 roku na POW spadły represje ze strony władz niemieckich i w związku z tym organizacja przeszła ponownie do pełnej konspiracji. Działalność POW skupiała się na szkoleniu wojskowym członów. Prowadzono kursy dla szeregowych i podoficerskie. Wybranych kandydatów szkolono i przygotowywano, by mogli objąć w przyszłości funkcje oficerów. Kolportowano prasę i druki propagujące ideę niepodległościową
W lipcu 1917 roku okręg piotrkowski liczył 905 członków (w tym 37 kobiet). Kolejne zmiany organizacyjne doprowadziły do zmniejszenia terenu działania, a co za tym idzie i liczby członków. W 1918 roku okręg liczył około 600 ludzi, z kolei w październiku było ich 570. Peowiacy wystąpili zbrojnie w listopadzie 1918 roku i wraz z Polakami z armii austro-węgierskiej przejęli władzę nad Piotrkowem z rąk okupacyjnych. To głównie na nich oparta została organizacja 26 pułku piechoty Wojska Polskiego, który od 7 listopada formowany był w Piotrkowie. Pułk początkowo zasilał kolejnymi batalionami front walki na wschodzie, gdzie ostatecznie w kwietniu 1919 roku połączono je w strukturę pułkową. Oddział bronił w marcu 1920 roku Zwiahla a później walczył z 4 Dywizją Kawalerii z Armii Konnej pod Harbulowem. Podczas kontrofensywy w sierpniu odbił z rąk rosyjskich Włodawę. Brał we wrześniu udział w zagonie na Kowel. Po wojnie pułk nie wrócił do Piotrkowa, ale stacjonował we Lwowie, a od 1934 roku w Gródku Jagiellońskim. Po wojnie do Piotrkowa skierowany został 25 pułk piechoty, który zżył się ze społecznością tej ziemi.
Dokonując podsumowania działalności różnych jednostek, instytucji, agend i placówek, legionowych w rejonie Piotrkowa w latach 1915-1917, można stwierdzić, że było to największe centrum zaplecza Legionów Polskich. Ich obecność w tym regionie wywarła znaczący wpływ na kształtowanie idei niepodległościowej. Niestety, do dnia dzisiejszego fakt ten nie posiada odpowiednich trwałych śladów, upamiętniających te wydarzenia w tym regionie. Wyjątek stanowi Rozprza, która pamięta o legionistach.
Marek Dutkiewicz